Ο Δαίμονας της Ηθικής

Όσος κοσμοπολιτισμός κι ανοιχτό μυαλό κι αν περηφανευόμαστε πως μας διακρίνει στον 21ο αιώνα κραυγές οπισθοδρομισμού κι επαρχιακά κατάλοιπα από το εσωτερικό του εαυτού μας φαίνονται κάθε λίγο και λιγάκι να μας διεκδικούν. Άλλως πώς να δικαιολογήσουμε την τάση μας να εκφέρουμε κρίση για τον καθένα και το καθετί – ένα είδος δύναμης που φαίνεται να ξεπερνά την απλή άσπιλη κι αμόλυντη επιθυμία μας να πιάσουμε κουβέντα με κάποιον ή να περιγράψουμε απλώς αυτά που βλέπουμε κι αισθανόμαστε. Κοινώς, συνεχίζουμε και στις μέρες μας να ανατρέχουμε σε ηθικούς κανόνες που συχνά ανάγουμε σε αιμοδιψείς νόμους, ώστε να θέσουμε περιορισμούς στο σύμπαν που κατοικούμε αλλά και στα πλάσματα που μας περιβάλλουν.

Εν μέρει για να μη μας ξεπεράσει και για να μη μας τρομάξει αυτό ακριβώς που δε γνωρίζουμε. Η όλη σύλληψη της έννοιας της ηθικής θεωρείται ιστορικά ανθρώπινο κατασκεύασμα. Μια εξέλιξη που θεσμοθετήθηκε και τροποποιήθηκε αμέτρητες φορές από τα πρωτόγονα χρόνια (την εποχή που οι άνθρωποι έψαχναν την τύχη τους ως τροφοσυλλέκτες, κι άρα, για κάποιους, ανεβοκατεβαίνοντας στα δέντρα!) μέχρι τη σημερινή ψηφιακή εποχή, ασφαλώς με ασύλληπτο αριθμό διακυμάνσεων. Ενδεχομένως, εξαιτίας της μακρόσυρτης αυτής πορείας μπορεί να συμπεράνει κανείς πως η ηθική αντικατοπτρίζει τη φυσική ανάγκη του ανθρώπου για ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση, ειδικά κι επειδή έχουμε σχεδόν φτάσει να αδυνατούμε να σκεφτούμε τον εαυτό μας χωρίς σταγονίδια κρίσης έτοιμα προς εκτόξευση.

Άσχετα που μας καταδυναστεύουν, ακριβώς όσο μας ικανοποιούν. Το καλό και το κακό είναι έννοιες αφηρημένες που αδυνατεί να διατυπώσει κανείς χωρίς τη συσχέτιση παραγόντων ή την οριοθέτηση των ίδιων των εννοιών τους, οι οποίες, εκτός από την εκάστοτε εποχή για την οποία μιλάμε και στην οποία βρισκόμαστε, επηρεάζονται κι από την υποκειμενική θεώρηση του κόσμου του συγκεκριμένου ατόμου, το οποίο προβαίνει στους διαχωρισμούς. Γι' αυτό κι όταν εκφραζόμαστε έντονα για κάτι, πριν το κάνουμε, θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να λαμβάνουμε συστηματικά υπόψη την έστω κι ελλειπή γνώση μας περί των συμφραζομένων της περίστασης· ίσως μαζί με μικρές κι ανεπαίσθητες υπόνοιες των παραγόντων που επηρεάζουν την κρίση και τη δράση των ατόμων κι από τους οποίους μας είναι σχεδόν αδύνατο να έχουμε πλήρη εικόνα. Το θέμα είναι να συμφιλιωθούμε πάντως, εν τέλει, με την ιδέα πως είναι αδύνατο να αποχωριστούμε μια για πάντα το δαίμονα της ηθικής που δρα εντός και προς το πρόσωπό μας, αναγνωρίζοντας ένα είδος κυριαρχίας και παντοδυναμίας του.

Για να περάσουμε, με υποκειμενικά κριτήρια, αξιοκρατικά, στην επιλεκτική ηθική, που κάποιοι άνθρωποι εφαρμόζουν, και στις καταστροφικές συνέπειες που μπορεί να έχει στη ζωή μας. Είναι γνωστό πως, για ορισμένα, όντα με τα οποία συμπορευόμαστε, αυστηρά κριτήρια οφείλουν να εφαρμόζονται για το ξεδιάλεγμα των εγγενώς ηθικών ατόμων, που προσωπικά θεωρούν πως αξίζει να συναναστρέφονται και να εμπιστεύονται λόγω της καθημερινής τους δράσης. Ίσως γιατί ο εγωκεντρισμός, από τον οποίο αδυνατούν, με κάθε έννοια, να απαλλαγούν τους εμποδίζει να κρίνουν τις δικές τους επιλογές με τα αυστηρά συμπαγή (συχνά άδικα) κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία αξιολογούν τις ενέργειες του άμεσου περίγυρού τους κι όχι μόνο. Εναλλακτικά, ενδεχομένως, επειδή είναι τόσο αυστηροί κριτές των εαυτών τους και των καθημερινών πράξεών τους, ώστε η εξιδανίκευση των άλλων είναι μονόδρομος για να ελπίζουν συνεχώς προς μια βελτίωση που ίσως έρθει (σε κάθε περίπτωση, η πρώτη κατηγορία εμφανίζεται πολυπληθέστερη και ψυχολογικά ισχυρότερη από την πρώτη). Όπως και να 'χει, κι όπως είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς, η σχετικότητα του όλου εγχειρήματος, δηλαδή η ανθρώπινη αδυναμία συνεχούς αναζήτησης προτύπων σε πρόσωπα, κινήματα, φανταστικούς και μη ήρωες κι αντιμετωπίσεις καταστάσεων απλώς φανερώνει για άλλη μια φορά την ανθρωπινότητα του όλου εγχειρήματος της ηθικής κρίσης, και, γι' αυτό, όπως συνεπάγεται, τα ευαίσθητα, τρωτά του σημεία, την υποκειμενικότητα, δηλαδή, της ίδιας της διαδικασίας του να εμπλέκεται κάποιος σ' αυτήν.

Θα τελειώσω με τον απόηχο αυτού που σήμερα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο χαρακτηρίζουμε ηθική κρίση, κι ας το μοιραζόμαστε σπάνια φωναχτά με τους άλλους: τα λεγόμενα τρολς, τους αιωνίως ενοχλημένους επικριτές της ψηφιακής εποχής. Ο όρος φυσικά επεκτείνεται συνεχώς για να φιλοξενεί ευρύ φάσμα φωνών που επιθυμούν να δηλώσουν με έντονο τρόπο την ασυμφωνία ή την απέχθειά τους με κάποια τάση ή προσωπική άποψη στο διαδίκτυο (περισσότερα για τα τρολς εδώ). Θα αποτελούσε σημαντική παράλειψη, σ' αυτή την ανάρτηση, να μην αναφερθεί κανείς σ' αυτό τον σύγχρονο τρόπο απόπειρας απόσπασης της προσοχής ενός συνόλου ή μιας πλειοψηφίας· την εκτόξευση λάσπης ενάντια άλλων χωρίς αποδείξεις, στοιχεία ή εμπάθεια, ώστε μια φωνή να ακουστεί, έστω και μέσω της απαίσιας ή παραποιημένης της χροιάς. Ας μην ξεχνάμε πως κάθε ηθική κρίση, ακόμη και συχνά βαθιά μέσα στην αδυναμία μας να την καταλάβουμε, εκτελείται με βάση όρια και κανόνες κι όχι αυθαίρετα, και πως υπάρχουν άπειροι άλλοι τρόποι να εξυψώσουμε τον εαυτό μας ανάμεσα σε άλλους στον εικονικό ή τον πραγματικό κόσμο από την άνευ λόγου επίθεση σε ανθρώπους που, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, δεν προτίθενται καθόλου να στραφούν εναντίον μας.

Ας ελπίσουμε πως η ηθική κρίση θα επιβιώσει ως ένα σύστημα που ενώνει ανθρώπους αντί να τους χωρίζει· να ένα σοβαρό θέμα σχετικά με την επιβίωση και μακροημέρευση των σύγχρονων κοινωνιών που αξίζει να σκεφτούμε δημιουργικά.

By Μαρία Γώγογλου